Parczewski Piotr h. Nałęcz (ok. 1598–1658), biskup smoleński, następnie żmudzki. Pochodził z prawosławnej rodziny osiadłej w woj. mścisławskim, W. Ks. Lit. W jednym wypadku użył w podpisie miana «de Kniezyszowo» – prawdopodobnie Kniaziszczewo w woj. mścisławskim. Po przejściu na katolicyzm P. wstąpił do seminarium wileńskiego, a następnie wysłany został do seminarium papieskiego w Brunsberdze (Braniewo), dokąd przybył 30 VII 1617. Naukę kontynuował w Akad. Wil., gdzie uzyskał w r. 1622 tytuł magistra nauk wyzwolonych i filozofii. W r. 1624 był słuchaczem teologii i jednocześnie pełnił funkcję «moderatora» Sodalicji Maryjnej w Akad. Wil. Naukę zakończył uzyskując promocję na doktora teologii. Wyświęcony na kapłana, został ok. r. 1628 prepozytem starodubowskim. Był związany z dworem, miał tytuł sekretarza królewskiego.

W r. 1630 P. otrzymał nominację królewską na administratora dóbr nowo tworzonego biskupstwa smoleńskiego i jednocześnie na archidiakona smoleńskiego. Jego administracji podlegały dobra Ujsok z zamkiem Olszanko, część starostwa dorohobuskiego i bielskiego oraz zamek Popowa Góra z włością w star. starodubowskim, liczące 2 500 łanów i przynoszące ok. 4000 zł dochodu rocznie. Dn. 26 III 1631 nuncjusz papieski O. Visconti nadał mu również administrację «in spiritualibus» z ograniczonym zakresem władzy tylko do sądownictwa i załatwiania spraw bieżących. Urzędowanie rozpoczął P. od wytoczenia w r. 1632 licznych procesów o zajęte dobra kościelne należące do biskupstwa. Akcję tę przerwała wojna 1632–4 r., w czasie której P. pozostał w oblężonym Smoleńsku. Po zawarciu pokoju w Polanowie aktem z 28 IV 1635 Władysław IV potwierdził wcześniejszą fundację biskupstwa smoleńskiego z r. 1625 i mianował P-ego pierwszym biskupem. Aby uzyskać zatwierdzenie papieskie dla nowej diecezji, przebywał P. w l. 1635–6 w Rzymie. Po drodze wpisał się 6 VIII 1635 do metryki nacji polskiej na uniwersytecie padewskim. Proces informacyjny na biskupstwo odbywał się od 28 IX do 12 X t. r., po którym P. 16 VII 1636 złożył przed kardynałem Janem Chrzcicielem Pamfiliuszem wyznanie wiary. Kanoniczna erekcja biskupstwa smoleńskiego nastąpiła 1 IX 1636 i jednocześnie P. został prekonizowany na biskupa. Po powrocie do kraju rozpoczął starania w sprawie przyznania należnego mu miejsca w senacie. Kwestię tę rozważano na radzie senatu już 13 II 1637. Sprawa napotkała trudności, bowiem senatorowie koronni żądali, aby obsadzano biskupstwo smoleńskie «alternatim». Dopiero na sejmie 1638 r. wyznaczono P-emu miejsce w senacie po biskupie wendeńskim, który dotychczas był ostatnim w kolejności senatorem duchownym. Przyznano jednocześnie Litwinom wyłączność na obsadzanie biskupstwa smoleńskiego, jednakże za cenę rezygnacji z przyłączenia do biskupstwa województwa czernihowskiego należącego do Korony.

Od marca do maja 1639 P. przebywał w Wilnie przy dworze Władysława IV. Złożył wówczas 10 III przysięgę i rozpoczął wypełnianie funkcji senatorskich, m. in. podpisał list senatorów do Francji, w którym domagano się uwolnienia królewicza Jana Kazimierza. Na sejmie 1640 r. wyznaczony został na senatora-rezydenta na okres od 1 VII do 31 XII 1642. Zapewne brał udział w sejmie 1643 r., na którym wszedł w skład komisji do zorganizowania naprawy murów i obrony Smoleńska. Pełnienie funkcji komisarskiej zajęło mu 2. poł. 1643 r. i pocz. 1644 r. W r. 1643 P. brał udział w synodzie prowincjonalnym zwołanym przez arcbpa gnieźnieńskiego Macieja Łubieńskiego. Wystąpił tam z projektem rozszerzenia swej diecezji kosztem wschodnich obszarów rozległego biskupstwa wileńskiego. Plan ten nie zyskał aprobaty, wyznaczono jedynie komisję do rozgraniczenia obydwu diecezji. Nie poparł go również papież Urban VIII, odkładając sprawę do rozważenia w stosowniejszym momencie. Roszczenia P-ego spowodowały zaostrzenie zatargu z ówczesnym bpem wileńskim Abrahamem Wojną, który w poprzednim okresie był przeciwnikiem tworzenia odrębnego biskupstwa smoleńskiego, domagał się natomiast włączenia go do swojej diecezji. Nie był to jedyny konflikt P-ego. W latach trzydziestych i czterdziestych XVII w. niejednokrotnie procesował się z właścicielami dóbr na terenie woj. smoleńskiego, zwłaszcza z pamiętnikarzem Maciejem Lettowem Vorbekiem, dążył również do zajęcia dóbr unickiego arcybiskupstwa smoleńskiego. W r. 1648 wszedł w zatarg z Krzysztofem Ciechanowieckim, sędzią ziemskim mścisławskim, którego następnie obłożył ekskomuniką. Ciechanowiecki zaskarżył biskupa do Trybunału i otrzymał wyrokiem sądu «compositi» banicję na P-ego. Konflikt nie był rozstrzygnięty jeszcze w październiku 1650, gdyż wówczas Jan Gembicki, sekretarz kor., prosił Kazimierza Leona Sapiehę, podkanclerzego lit., aby ten nie zatwierdzał banicji wydanej przeciwko biskupowi. Nieugiętość i twardość charakteru cechowała również P-ego w działalności duszpasterskiej. Wojciech Kojałowicz charakteryzując go podkreślał, iż jest «disciplinae in clero et immunitatum ecclesiasticarum contra saeculares custos rigorissimus».

W czasie rządów biskupich P-ego w diecezji smoleńskiej przypadł okres tworzenia struktury organizacyjnej tego biskupstwa. P. mianowicie zwiększył liczbę parafii na terenie swej diecezji, dbał o powiększenie liczby duchowieństwa, kształcąc młodzież na własny koszt, a także zabiegał o utworzenie odrębnego seminarium w Smoleńsku. Również jego staraniom należy przypisać utworzenie kapituły smoleńskiej. Prawdopodobnie z początkiem 1645 r. P. zwołał pierwszy synod diecezji smoleńskiej, po którego odbyciu udał się do Rzymu, gdzie w końcu t. r. złożył relację o stanie biskupstwa. Po powrocie z Rzymu brał udział w sejmie 1646 r. W okresie bezkrólewia po śmierci Władysława IV P. przebywał w Smoleńsku i nie uczestniczył w elekcji 1648 r. Na sejmie koronacyjnym 1649 r. wyznaczony został na senatora-rezydenta na okres od 1 III do 31 VIII t. r. W tym też czasie otrzymał nominację królewską na biskupstwo żmudzkie, które połączone było z tytularną administracją biskupstwa piltyńskiego (Kurlandia), oraz na prepozyturę gieranońską. Dn. 9 XII t. r. uzyskał papieską bullę translacyjną.

Na teren nowej diecezji P. przybył w lipcu 1650 i wkrótce udał się do Warszawy na sejm nadzwycz. W r. 1651 przeprowadził wizytację biskupstwa żmudzkiego oraz zwołał synod diecezjalny, który odbył się w dniach od 9 do 11 VII t. r. w Worniach (Miedniki). W l. n. P. nie przejawiał większej aktywności politycznej. Nosił się nawet z zamiarem rezygnacji z biskupstwa. Decyzję tę spowodowało najprawdopodobniej rozgoryczenie do nowego otoczenia, a zwłaszcza negatywna ocena jego działalności przez ówczesnego bpa wileńskiego Jerzego Tyszkiewicza, po którym P. objął biskupstwo żmudzkie. W r. 1654, pod pozorem kuracji, wyjechał do Gdańska i rozpoczął starania o przyjęcie go jako rezydenta-prebendarza do klasztoru Cystersów w Pelplinie. Otrzymał jednak odpowiedź odmowną. W r. 1655, mimo zagrożenia szwedzkiego, pozostał na terenie Żmudzi. Dn. 18 VIII t. r. podpisał, wraz z archidiakonem wileńskim Jerzym Białłozorem, akt poddania się W. Ks. Lit. królowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi. Następnie brał udział w rokowaniach z posłem szwedzkim B. Skytte i podpisał 20 X 1655 akt unii szwedzko-litewskiej w Kiejdanach. P. był zatem jedynym biskupem, który zdecydował się przejść na stronę Szwedów. Prawdopodobnie wpływ na tę decyzję miały dobre stosunki między nim a Radziwiłłami birżańskimi, datujące się jeszcze z okresu wojny smoleńskiej, W zamian za podpisanie ugody kiejdańskiej Karol Gustaw mianował go biskupem wileńskim jeszcze za życia przebywającego na wygnaniu w Królewcu Jerzego Tyszkiewicza. Fakty te nastawiły opozycyjnie do P-ego duchowieństwo żmudzkie. W r. 1656, mimo trwających walk ze Szwedami, wizytował swoją diecezję. Widocznie więc stanął po stronie antyszwedzkiego powstania na Żmudzi. Ponieważ w czasie zarządzania biskupstwem żmudzkim P. nie odbył podróży «ad limina apostolorum», otrzymał dn. 6 IV 1658 pozwolenie papieskie na roczną zwłokę w wykonaniu tego obowiązku. W r. 1650 P. zbudował drewniany kościół dla bernardynów w Telszach (Żmudź), a w r. 1656 ustanowił urząd prałata-kustosza przy kapitule żmudzkiej, przeznaczając na ten cel 31 220 zł na dobrach Powondeń. Zmarł P. najprawdopodobniej 6 XII 1658 (Kojałowicz, Herbarz z r. 1658, wg innych przekazów – 15 II 1659). Pochowany został 18 II 1659 w katedrze w Worniach.

Estreicher; Lietuvos TSR Bibliografija. Knygos Lietuvių Kalba, Vil. 1969 I 525; Enc. Kośc. XXVI 34; Enc. Org., III 688–9; Lietuvių Enc., XXXIX (Parcevskis Petras); Hierarchia catholica, IV 304, 318; Rzepnicki F., Vitae praesulum Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae res precipuae, P. 1763 III 36–7, 267, 282; Słown. Geogr., VII 865, XV 92; Niesiecki; Okolski; Uruski; Żychliński, I; Gams P. B., Series episcoporum ecclesiae catholicae, Leipzig 1931 s. 357–8; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Poplatek J., Wykaz alumnów seminarium papieskiego w Wilnie 1582–1773, „Ateneum Wil.” R. 11: 1936 s. 250; – Długosz T., Dzieje diecezji smoleńskiej, Lw. 1937 (tamże zestawienie bibliogr.); Dokumenty fundacyjne diecezji smoleńskiej, Wyd. B. Kumor, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” R. 17: 1968 s. 258; Frydrychowicz R., Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau- und Kunstdenkmäler, Düsseldorf (1907) s. 191; [Jucewicz L. A.] Ludwik z Pokiewa, Litwa pod względem starożytnych zabytków, Wil. 1846 s. 118–20, 139–40; Kościół w Pol., II; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 212; Krajcar J., Religious Conditions in Smolensk 1611–1654, „Orientalia Christiana Periodica” R. 33: 1967 s. 422–30; Rabikauskas P., Die Gründungsbulle des lateinischen Bistums Smolensk und ander diesbezügliche Papsturkunden (1636), „Archivum Historiae Pontificiae” R. 12: 1974 s. 222–9; Rostowski S., Lituanicarum Societatis Jesu historiarum, Parisiis–Bruxellis 1877 s. 319, 436; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 75–80, 173, 199; Wójcik W., Statuty synodu diecezji smoleńskiej z 1645 r., „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” R. 22: 1975 z. 5 s. 73–84; Załęski, Jezuici, III 37; – Akta ugody kiejdańskiej 1655 roku, Wyd. W. Konopczyński i K. Lepszy, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 32; Akty Vil. Archeogr. Kom., XIII, XXIV; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim; Istoriko-juridičeskie materialy, Vil. 1894 XXV; Kojałowicz W. A., Miscellanea rerum ad statum ecclesiasticarum in M. D. L. pertinentia, Wil. 1650 s. 88, 91, 99–100; Lettow-Vorbek M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578–1798, Ed. G. Lühr, Monumenta Historiae Warmiensis, Braunsberg 1925 XI 71; Młodzianowski A., Domestica Samogitiae Ducatus, [b. m. i r.]; Monumenta Ucrainae Historica, Romae 1965–71 II 317, 319, X 173, 480; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Parczewski P., Ad tumultum domini Petri Kandzierzawski, [Wil.] 1624; Radziwiłł, Memoriale; Relacje nuncjuszów, II 246–7; Relationes status dioecesium in M. D. Lituaniae, Romae 1971–8 I–II (w t. II zestawienie bibliogr.); Vet. Mon. Pol., III 459, 495, 497, Vol. leg., III 451, 471, IV 36, 48, 124, 213; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 11335, Extranea IX Polen szp. 66 vol. 114, Sumariusz Metryki Lit., t. VI k. 263, 284, t. VIII k. 65v., 98, 210, 211, 216v., 217, 253, 257–258, t. IX k. 9v., 11, 90v., 95, 132, t. XIV k. 36v., 124, 127v.; Arch. Archidiec. w W.: Juzumowicz W., Miedniki albo opisanie dawnej diecezji miednickiej, (rkp. bez sygnatury) s. 98–101, 192, 259; B. Czart.: rkp. 1352 s. 242 (Herbarz litewski Wojciecha Kojałowicza z r. 1658); B. Ossol.: rkp. 2974 k. 243.; B. PAN w Kr.: rkp. 353 k. 65, 118n., 128.

Henryk Lulewicz